Ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich z dnia 09 czerwca 2022 roku reguluje kwestię odpowiedzialności nieletniego zarówno w sprawach o demoralizację jak i w sprawach o czyny karalne (przestępstwa).

Ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich z dnia 09 czerwca 2022 roku  (zwana w dalszej części „Ustawą”) reguluje kwestię odpowiedzialności nieletniego zarówno w sprawach o demoralizację jak i w sprawach o czyny karalne (przestępstwa).

Kim jest nieletni w rozumieniu przepisów prawa?

W rozumieniu Ustawy, nieletnim zdolnym do ponoszenia odpowiedzialności za zachowania uznawane jako demoralizacja jest osoba, która ukończyła 10 lat i nie jest pełnoletnia.

W zakresie odpowiedzialności za czyny karalne nieletnim jest ten, kto dopuścił się takiego czynu po ukończeniu 13 lat ale przed ukończeniem 17 lat. Dlaczego 17 lat? Odpowiedź na to pytanie wynika z przepisów kodeksu karnego który przewiduje, że osoba, która popełniła przestępstwo po ukończeniu 17 lat odpowiada jak dorosły. Innymi słowy – w rozumieniu przepisów prawa karnego odpowiedzialność karną poniesie osoba, która popełniła przestępstwo po ukończeniu 17 lat. Jeżeli czyn karalny został popełniony przez 16 – latka, poniesie on odpowiedzialność jako nieletni na podstawie Ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich.

Powyżej opisane zasady odpowiedzialności stanowią regułę, a jak wiadomo od każdej reguły istnieją wyjątki. Przewidziane są one w kodeksie karnym, który w art. 10 § 2 stanowi, że „Nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 1, 3, 4 lub 5, art. 223 § 2, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art. 280, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne”

Przywołany powyżej przepis wskazuje jednoznacznie, że w odniesieniu do poważniejszych przestępstw istnieje możliwość potraktowania nieletniego sprawcy jak osoby dorosłej i wymierzenia mu kary w oparciu o przepisy prawa karnego, co oznaczać będzie oczywiście dużo surowszą odpowiedzialność. Zasadniczo jednak nieletni, który dopuścił się czynu karalnego przed ukończeniem 17 roku życia będzie odpowiadał w oparciu o przepisy Ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. Czynem karalnym jest zarówno przestępstwo i przestępstwo skarbowe jak i wykroczenie oraz wykroczenie skarbowe.

Demoralizacja nieletniego.

Ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich nie zawiera definicji demoralizacji. Niewątpliwie jednak demoralizacja przejawia się w działaniach, które nie są powszechnie akceptowane. Osoba zdemoralizowana nie przestrzega norm i zasad powszechnie obowiązujących. Wynika to zazwyczaj z niekorzystnych zmian osobowości, które są efektem społecznego niedostosowania, niekorzystnego wpływu środowiska czy zaniedbań rodzicielskich. Jak stwierdził Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 18.03.2004 r. w sprawie o sygn. akt II AKa 531/03  „Demoralizacja jest bowiem trwałą tendencją do określonego zachowania - naruszania norm, które są społecznie akceptowane, to wielokrotne, a nie pojedyncze zachowanie odbiegające od przyjętych reguł moralnych. Tylko obraz całości zachowań nieletniego może wskazywać na jego stopień demoralizacji. Podkreślić też należy, iż nawet charakter i rodzaj popełnionego czynu jest tylko jednym z wyznaczników stopnia demoralizacji nieletniego. Pojedyncze zachowania naganne lub nawet bardzo naganne podejmowane przez nieletniego nie świadczą jeszcze same w sobie o znacznym stopniu demoralizacji”.

Co grozi nieletniemu za popełnienie przestępstwa lub wykroczenia?

Wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze, środek leczniczy oraz środek poprawczy. Wobec nieletniego kara może być orzeczona tylko w przypadkach określonych w ustawie, jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego.

W praktyce wobec nieletniego, w razie stwierdzenia popełnienia przez niego czynu karalnego lub demoralizacji, najczęściej stosowane są środki wychowawcze. Umieszczenie w zakładzie poprawczym orzekane jest stosunkowo rzadko.

Rodzaje środków wychowawczych orzekanych wobec nieletniego.

Do środków wychowawczych należą:

1) upomnienie;

2) zobowiązanie do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody w całości albo w części, do zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, do wykonania prac społecznych, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym, w szczególności terapii uzależnień, psychoterapii, psychoedukacji, lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, do powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub do zaniechania używania substancji psychoaktywnej;

3) nadzór odpowiedzialny rodziców albo opiekuna nieletniego;

4) nadzór organizacji społecznej, w tym organizacji pozarządowej, której celem statutowym jest praca z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, zapobieganie demoralizacji nieletnich lub pomoc w readaptacji społecznej nieletnich, pracodawcy albo osoby godnej zaufania udzielających poręczenia za nieletniego;

5) nadzór kuratora sądowego;

6) skierowanie do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej, w tym organizacji pozarządowej, lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją;

7) zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów albo pojazdów określonego rodzaju;

8) przepadek przedmiotów pochodzących z czynu zabronionego, przepadek przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego, przepadek równowartości przedmiotów pochodzących z czynu zabronionego lub przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego, przepadek przedmiotów, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przesyłanie, przenoszenie, przewóz lub przechowywanie jest zabronione, przepadek przedsiębiorstwa albo jego równowartości, przepadek korzyści majątkowej albo jej równowartości lub przepadek przedmiotów czynów zabronionych;

9) umieszczenie w rodzinie zastępczej zawodowej specjalistycznej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim, zwanej dalej,,rodziną zastępczą zawodową'';

10) umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym;

11) umieszczenie w okręgowym ośrodku wychowawczym.

Umieszczenie nieletniego w poprawczaku.

Najsurowszym środkiem przewidzianym w Ustawie o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich jest umieszczenie w zakładzie poprawczym. Zakłady poprawcze, podobnie jak zakłady karne pełnią rolę izolacyjną i zapewniają całodobową pieczę nad nieletnim. Środek ten stosowany jest wobec osób o wysokim stopniu demoralizacji, zazwyczaj wówczas, gdy poprzednio stosowane środki wychowawcze nie przyniosły zakładanego rezultatu. Umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym w założeniu powinno być stosowane wyjątkowo i ma przeciwdziałać postępującej demoralizacji nieletniego.

Stosownie do treści art. 15 ust. 1 Ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich „Sąd rodzinny może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, o którym mowa w art. 1 ust. 2 pkt 2 lit. a, jeżeli przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz rodzaj czynu karalnego, sposób i okoliczności jego popełnienia, zwłaszcza gdy środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego”.

Istnieją jednak sytuacje, w których przepisy prawa nakazują umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym. Dotyczy to poważnych przestępstw, których dopuścił się nieletni. Kwestię tą reguluje art. 15 ust. 2 Ustawy który wskazuje, że „Sąd rodzinny orzeka umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 1, 3, 4 lub 5, art. 223 § 2, art. 252 § 1 lub 2 lub w art. 280 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz.U. z 2022 r. poz. 1138)''. Należy jednak pamiętać, że nawet w przypadku popełnienia przez nieletniego przestępstw wymienionych w art. 15 ust. 2 Ustawy sąd rodzinny, zamiast zakładu poprawczego, może orzec środek wychowawczy, jeżeli sposób i okoliczności popełnienia czynu karalnego, właściwości i warunki osobiste nieletniego oraz jego postawa i zachowanie uzasadniają przypuszczenie, że środek wychowawczy okaże się skuteczny lub rokuje resocjalizację nieletniego.

Powyższy artykuł porusza tylko najbardziej podstawowe kwestie dotyczące odpowiedzialności nieletniego. W razie pytań lub wątpliwości związanych z powyższą tematyką, a także w sytuacji gdy potrzebujecie Państwo pomocy prawnej zapraszam do kontaktu. Specjalizuję się w prowadzeniu spraw karnych (obrona osób oskarżonych, reprezentacja osób pokrzywdzonych), spraw rodzinnych (rozwody, alimenty, kontakty z dziećmi, władza rodzicielska) oraz spraw gospodarczych (kredyty frankowe, sprawy o zapłatę). 

Zapraszam także do zapoznania się z innymi artykułami, związanymi z tematyką karną, rodzinną, gospodarczą (sprawy frankowe) umieszczonymi na mojej stronie internetowej.

Adwokat Tomasz Jaroszewicz

Kancelaria Adwokacka w Białymstoku

ul. Żurawia 35, 15-540 Białystok

tel. 883 933 850